پایگاه اطلاع رسانی موسسه برنامه ریزی راهبردی

در حکمت یک نهج البلاغه حضرت علی می فرمایند:

 کُنْ فِی الْفِتْنَةِ کَابْنِ اللَّبُونِ  لَا ظَهْرٌ فَیُرْکَبَ وَ لَا ضَرْعٌ فَیُحْلَبَ‏

در فتنه‏ ها، چونان شتر دو ساله باش، نه پشتى دارد که سوارى دهد، و نه پستانى تا او را بدوشند.

نهج البلاغة-ترجمه دشتى، ص: 625

 در این قسمت از تحقیق تعقیبی حکمت یک نهج البلاغه به بررسی معنای فتنه در این مقاله می پردازم

معنای لغوی

فتنه مـصـدر عـربـى از مـاده فـَتـن (بر وزن متن) اسـت  راغب در مفردات عقیده دارد:  «فَتن» در اصل به معناى قرار دادن طلا در کوره است تا خالص از ناخالص جدا شود .

معنای اصطلاحی فتنه

فرهنگ معین تا هفده معنا را برای فتنه بیان کرده  که عبارت اند از: 1 ـ آزمودن؛ 2 ـ گداختن سیم و زر در آتش؛ 3 ـ گمراه کردن؛ 4 ـ اختلاف کردن مردم در رأی و تدبیر؛ 5 ـ آزمایش؛ 6 ـ اختلاف در آرا؛ 7 ـ گناه ورزی؛ 8 ـ گناه؛ 9 ـ عذاب؛ 10 ـ جنگ و ستیزه؛ 11 ـ آشوب؛ 12 ـ عبرت و شگفتی؛ 13 ـ فریفته؛ 14 ـ دلداده؛ 15 ـ معشوقی که موجب آشوب شود؛ 16 و 17 ـ دو نوع درخت متفاوت.( فرهنگ معین، ج 2، صص 2485 ـ 2486)

آیت الله مکارم شیرازی فتنه را به معناى هرگونه آزمایش و امتحان و بلا و عذاب و حتى شرک و بت‏پرستى و آشوب‏هاى اجتماعى می داند و معتقدند در مورد بحث یعنی حکمت یک نهج البلاغه منظور همان آشوب‏هاى اجتماعى است . (پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏12، ص: 23)

البته به نظر می رسد استاد بزرگوار شهید مطهری روی یک اصطلاح پافشاری داشتند:  آنجا که می گویند «فتنه» در اصل به معنای آزمایش است. کلمه «فتنه» همان مفهوم امتحان و آزمایش را دارد، البته «فتنه» را از این جهت فتنه گویند که چیزی است که انسان را به خود مشغول می کند و امتحان بودنش به همین است.( آشنایی با قرآن، ج7، ص182)

در فرهنگ لغت عربی-فارسی المعانی در معنای فتنه آمده : اختلاف مردم در عقاید و آراء و آنچه که باعث جنگ میان آنان شود ، آزمایش ، گرفتارى ، عبرت گرفتن ، سختى ، عذاب ، بیمارى ، دیوانگى ، کفر و گمراهى ، رسوائى ، مال و فرزندان

برخی لغت دانان، معناهای دیگری برای فتنه ذکر کرده اند: ناسپاسی، رسوایی، دیوانگی، جادویی، بی دینی، نادانی، مصیبت، پریشانی، تجربه، ننگ، خفّت، سخن چینی، مال و فرزند. (فرهنگ بزرگ جامع نوین ترجمه ى المنجد بااضافات، ج 2، ص 1196)

باید گفت همان طوری که نویسنده کتاب فتنه از دیدگاه امام علی علیه السلام به آن اشاره کرده  بسیاری از مفاهیمی که برای فتنه گفته اند ، از مصادیق و کاربردهای فتنه است و معنای اصلی و حقیقی آن نیست. اما در میان این معناهای گوناگون، مضمون های آزمایش، آشوب، گمراهی و فریفتگی را می توان از مفاهیمی دانست که بیشتر در قالب «فتنه» به کار رفته است

فتنه در انگلیسی

معادل فتنه به انگلیسی واژه   riot   (ری یوت)است که شامل معانی همچون اجتماع و بلوا کردن ،اغتشاش ،اشوب ،فتنه ،بلوا،غوغا،داد و بیداد،عیاشى کردن ،شورش کردن است.اگر سایرلغاتی که در انگلیسی معنای شورش و اعتراض و فتنه می دهند را درباره فتنه 88 در جستجوگر ها جستجو کنید مشاهده می کنید که مطالب مرتبط را نمی آورند. اما   riot 1388    مطالب مرتبط با فتنه 1388 در ایران را نشان می دهد.

نقد و تحلیل

برخی این طور نتیجه گرفته اند که فتنه یک سری پدیده های اجتماعی سیاسی است که جامعه را دچار موج تلاطم می کند و در عین حال، حالت حق به جانب و فریب کارانه دارد  یا به عبارت دیگر، فتنه ترفندی سیاسی اجتماعی است که از آمیزش حق و باطل و پنهان نمودن باطل در پوسته حق با هدف اغفال و فریفتن مردم برای رسیدن به مقاصدی شوم استفاده می کند.( کالبد شکافی فتنه- جامعه شناسی شورشهای اجتماعی از دیدگاه امام علی(ع) ص24ـ 21.) اما من فکر می کنم این تعریف تعریف خوبی نیست زیرا با معنای لغوی اصلی فتنه که در پیش بیان شد مرتبط نیست.در واقع مشکل ما را حل نمی کند ما می خواهیم بدانیم چرا به آشوب های اجتماعی( با توجه به معنای لغوی فتنه)، فتنه گفته می شود.

نتیجه

  به عنوان جمع بندی من فکر می کنم به این علت به آشوب های اجتماعی فتنه می گویند که اولا حق و باطل به هم آمیخته شده و ا یکدیگر معلوم نیستند مثل وضعیتی که طلا قبل از حرارت دادن دارد که طلای خالص و ناخالص به هم آمیخته شده است ثانیا این آشوب ها سبب می شود دوستان و یاوران حقیقی از غیر حقیقی شناخته شوند همان طور که هنگام حرارت دادن طلا، طلای خالص از ناخالصی ها جدا می شود.بنابراین  تمام معانی فتنه را باید به همان مفهوم اصلی فتنه که گفته شد باز گردان زیرا این واژه با توجه به معنای اصلی اش که قرار دادن طلا در زیر فشار آتش برای خالص شدن و جدا کردن سره از ناسره است، در هر مورد که نوعی فشار و شدت وجود داشته تا چیزی خالص شود  بکار می رود.

 در پایان اضافه می کنم  فتنه به معنای خاص (بلای اجتماعی) در قرآن هم به کار رفته است.  سوره مبارکه انفال آیه  73  که در قسمت های بعدی به شرح و توضیح آن می پردازیم  «والذین کفروا بعضهم اولیا بعض الا تفعلوه تکن فتنه فی الارض و فساد کبیر» «وکافران دوستان همدیگرند اگر عمل نکنید در این سرزمین فتنه و فساد بزرگی برپا می گردد».